کتاب دریچه ای است به سوی جهان شگفت انگیز علم و معرفت ، و مطالعه راهی است بسیار ساده و عملی برای پرورش استعداد های خداداد انسان و آموزش علوم و فنونی که او را در مسیر رشد و تکامل راهنمایی کند . اگر بتوانیم ‹‹ مطالعه ›› را در انسان به صورت ‹‹ عادت›› درآوریم ، دیگر ارتباط او با جهان دانش و آگاهی سخت و ممتنع نخواهد بود و بدون هیچ زحمت و مرارتی خواهد توانست از راه مطالعه ، درک و اندیشه خود را نسبت به جهان هستی رشد و تعالی بخشد . اما باید توجه داشت که تبدیل این علاقه به عادت باید از دوران طفولیت انسان شروع شود . یکی از عوامل برانگیزنده در امر مطالعه ، حس کنجکاوی است . اگر مطالعه برای انسان به صورت وظیفه جلوه گر شود ، رغبت های مطالعه هم کمتر می شود ، اما  با برانگیختن حس کنجکاوی ، چه بسا خود انسان با حوصله فراوان آن را پیگیری کند و بدان اهمیت دهد .

طفره رفتن دانش آموز از درس خواندن ممکن است دو علت اساسی داشته باشد : یکی زیادی مطالبی که برای مطالعه انتخاب شده است و دیگری روش نامناسب مطالعه . ما انبوهی از مطالب گوناگون را با عنوان های ریاضیات ، علوم و تاریخ به دانش آموزان می دهیم واز آنها می خواهیم که این اطلاعات را یاد بگیرند ،  حفظ کنند و به موقع آنها را به یاد بیاورند . روش یادگیری و حفظ کردن معمولا برای همه درس ها یکسان است ، در حالی که نوشته ادبی با مطلب ریاضی تفاوت زیادی دارد .

در این مقوله ، ابتدا بعضی عوامل مهم آمادگی روانی برای مطالعه مورد بررسی قرار می گیرد و سپس روش های مطالعه و چگونگی برنامه ریزی برای آن مطرح می شود .

آمادگی برای مطالعه

کودک مقدمات خواندن را به طور رسمی در کلاس اول دبستان یاد می گیرد ، اما درستی و سرعت این یادگیری با اینکه تا حد زیادی با روش معلم ، چگونگی کتاب های درسی و وسایل کمک آموزشی بستگی دارد ، بر پایه هایی استوار می شود که پدر و مادر و نزدیکان کودک یا مربی او بر پا کرده اند . وقتی که شما در خانه یا در کودکستان با کودک بازی می کنید و با او حرف می زنید ، ممکن است هرگز به این فکر نباشید که اندیشه و ذهن کودک را برای خواندن و مطالعه آماده می کنید . او به هنگام بازی و گفتگو با شما بسیاری از چیزها را که در خواندن و مطالعه اثر فراوانی دارد ، می آموزد ؛ ولی اگر شما از آماده کردن کودک برای خواندن و مطالعه احساس خستگی کنید و برنامه ای منظم برای کتاب خواندن ، بازی کردن و حرف زدن با او نداشته باشید ، نباید انتظار داشته باشید که او در کلاس اول دبستان خواندن را به آسانی یاد بگیرد و بعد ها نیز در کار مطالعه پیشرفتی قابل ملاحظه و مطلوب داشته باشد . کودکانی که در بزرگی در شمار مطالعه کنندگان خوب و ماهر قرار می گیرند ، بیشتر آنهایی هستند که خوب فکر کردن ، خوب گوش کردن ، و خوب حرف زدن را ، در کودکی آموخته اند .

برای شروع مطالعه ، ابتدا باید خود را از نظر روانی آماده کنیم . خویشتنداری ، تقویت اراده ، اعتماد به نفس و تمرکز حواس ،مقدماتی ضروری برای مطالعه و یادگیری هستند . این آمادگی ها عمدتا از طریق آموزش و تمرین به دست می آیند و دانش آموز را به فرآیند مطالعه و یادگیری علاقه مندتر می سازند . به منظور هر چه بیشتر آماده شدن برای مطالعه و از بین بردن ترس احتمالی ، باید برای مطالعه برنامه ریزی کرد ودر آن برنامه هدف ، زمان و مقدار مطالب آموختنی را دقیقا مشخص کرد . با این شیوه چنانچه مثلا یک کتاب قطور را برای مطالعه انتخاب کنیم ، دچار شتابزدگی و یا اضطراب نخواهیم شد .

باید به خاطر داشت که مطالعه مفید و ثمر بخش به دوعامل بستگی دارد : یکی علاقه نسبت به مطالب خواندنی و دیگری ، کاربرد ماهرانه روش های درست مطالعه . مطالعه بیشتر باعث می شود که روش های مطالعه را بهتر بیاموزیم ، و کاربرد روش های مطالعه ، خواندن را آسانتر ، سریعتر و لذت بخش تر می سازد .

روش های مطالعه

روش های مطالعه متفاوتی وجود دارد که با توجه به اهداف ، محتوا و میزان دشواری مطلب مورد نظر ، و میزان فرصت زمانی که داریم می توان یکی از آنها را انتخاب کرد. توضیح اجمالی هر کدام از این روش ها در ذیل آمده است . علاقه مندان می توانند برای کسب اطلاعات بیشتر به منابع این مقاله مراجعه کنند .

مطالعه اجمالی

هدف از مطالعه یا خواندن اجمالی این است که در یک زمان بسیار کوتاه ، از چند ثانیه گرفته تا چند دقیقه ، یک آگاهی کلی ازمطالب به دست آورد . در این زمان کوتاه می توان لااقل به چند هدف زیر نائل آمد :

1-   پس از ملاحظه ابتدا و انتهای مطالب و گرفتن چندین نمونه از سراسر کتاب ، می توان یک آگاهی کلی از مطالب و سازمان کتاب کسب کرد و قادر شد که موضوع اصلی کتاب را بیان نمود و دوتا پنج نکته مهم از کتاب را ذکر کرد .

2-     می توان هدف خود را از مطالعه کتاب مشخص ساخت .

3-   می توان به میزان دشواری مطالب کتاب آگاه شد و تخمین زد که چه مقدار دقت لازم است تا آنچه را که می خواهیم از کتاب به دست آورد .

مطالعه سریع

هدف از سریع خواندن یک کتاب ، یافتن آشنایی کلی با مطالب آن از طریق مرور کتاب با یک سرعت فوق العاده زیاد است . در این روش مستلزم یک حرکت منظم و همراه با ریتم چشم بر روی صفحات است ، در حالی که روش خواندن اجمالی مبتنی بر یک روش انتخابی و نمونه گیری از مطالب و عباراتی اساسی و کلیدی است . روش سریع خواندن امکان مرور کردن مطالب را به طرزی بسیار سریع میسر می سازد و نتیجه کار یک آگاهی بسیار وسیع ، ولی نه خیلی دقیق ، از محتوای کتاب یا مطلب خواندنی است .

عبارت خواندن

عبارت خواندن یک روش سریع مطالعه است که هدف  آن درک کامل مطالب است . اساس این روش عبارت است از درک معانی از طریق خواندن گروهی از کلمات به جای یک یک کلمات ، و در نتیجه افزایش سرعت و درک مطالب . تمرین حرکت صحیح چشم به هنگام مطالعه ، استفاده از حداکثر دامنه دید و آگاهی از معانی مختلف کلمات از جمله مهارت های ضروری برای استفاده از این روش است .

دقیق خواندن

هدف دقیق خواندن ، درک کامل مطالب خوانده شده ونگه داری آنها به طرزی منظم ومنطقی در حافظه است،

به طریقی که یادآوری آنها برای استفاده های بعدی میسر باشد . فنون اساسی روش دقیق خواندن عبارتند از سازمان دادن و مرتب کردن ، حاشیه نویسی و علامت گذاری ، و خلاصه کردن . در سازمان دادن و مرتب کردن خواننده به دنبال سازمان فکری مؤلف می گردد و از رابطه بین مطالب آگاه می شود . با حاشیه نویسی و علامت گذاری ، خواننده صفحات را علامت می زند تا ساختمان مطالب را روشنتر سازد . در خلاصه کردن ، خواننده مطالب را مرور می کند و درک خود را از مطالب روشنتر و بهتر می سازد .

خواندن تجسسی

به طور خلاصه ، سئوال کردن منجر به علاقه مندی خواننده به مطالب خواندنی و حفظ علاقه وی به هنگام مطالعه می شود . وقتی خواننده به طور طبیعی نسبت به موضوعی کنجکاو نیست ، از طریق سئوال کردن می شود نوعی کنجکاوی در او ایجاد کرد . سئوال کردن مرتب با کاربرد نوعی کنترل در کیفیت و جهت سؤال کردن ، روش خواندن تجسسی نام دارد . بنابراین تجسس ، ترکیبی است از کنجکاوی کودکانه و بلوغ بزرگسالانه . تجسس یکی از مؤثرترین روش های یادگیری است که از طریق آن می توان حجم بزرگی از مطالب علمی را به طریق درست در حافظه ذخیره کرد و در موقع مناسب از آن استفاده نمود . کارهایی که شایستگی اهدای جایزه نوبل را پیدا کرده اند ، کشفیات علمی و شاهکارهای هنری ، همه نتایج کاربرد روش های تجسسی هستند .

خواندن انتقادی

هدف از خواندن انتقادی دست یابی به قضاوت مستدل و درگیری عمیق تر با مطالب از طریق تجزیه و تحلیل معانی است . فن خواندن انتقادی مستلزم ‹‹‌ خواندن سطور ›› ، ‹‹‌ خواندن بین سطور ›› و ‹‹ خواندن ماورای سطور ›› است . در نتیجه خواننده از طریق سؤال کردن ، استنباط کردن ، ربط دادن ، و ارزشیابی کردن به درک مطالب و قضاوت درباره ارزش مطالب می پردازد .

خواندن برای درک زیبایی و جنبه های هنری مطلب

هدف از خواندن برای درک زیبایی ، افزایش آگاهی و لذت بردن از کارهای هنری است . دراین روش مطالعه، بر خلاف روش های مناسب برای نوشته های علمی ، نباید زیاد به دنبال مطالب دقیق و صریح بود . در اینجا باید درپی کلمات ، اندیشه ها و تصوراتی بود که بتوانند تداعی هایی را برای ما زنده کنند تا معانی عمیق مطالب را به ما نشان دهند .

توصیه های تر بیتی که در هنگام مطالعه باید مورد توجه قرار گیرد :

1-     باید مطالعه را کاری روزمره و مداوم بدانیم و برای آن برنامه ریزی کنیم .

2-     باید حتی الامکان در زمانی معین و در محل به خصوصی مطالعه کنیم و مکان مطالعه خود را کمتر تغییر دهیم .

3-   مکان یا محل مطالعه باید عاری از سرو صدا باشد و عوامل و محرک هایی که منجر به حواس پرتی می شوند به حداقل ممکن کاهش یابند .

4-      نور و حرارت مکان مطالعه باید مناسب باشد . دمای 20 درجه ونور متوسط که نه خیلی زیاد باشد نه کم ، مفید خواهد بود .

5-     باید سعی کنیم پس از مطالعه مطلب موردنظر ، خود را تقویت کرده ، احساس رضامندی و خود ارزشمندی نماییم .

6-    هنگامی که بسیار خسته هستیم و یا بعد از مدتی مطالعه خسته شده و تمرکز حواس خود را از دست داده ایم ، بهتر سعی نکنیم مطالعه را به طور اجباری ادامه دهیم ، زیرا این امر باعث دلزدگی ما از مطالعه خواهد شد .

7-    بهتر است مطالبی را که قرار است مطالعه کنیم در ابتدا به صورت کلی و اجمالی مرور کنیم و سپس مطالعه جزئیات را شروع نماییم .

8-    سعی کنیم مطالبی را که مطالعه می کنیم برای خود بیان و تکرار نماییم ، زیرا یادآوری مطالب خوانده شده باعث یادگیری بهتر می شود .

9-    حتی الامکان تلاش کنیم که مطالب را بفهمیم و به خاطر بسپاریم ، زیرا مطالبی که طوطی وار حفظ شده اند ، خیلی زود فراموش خواهند شد .

10- در هنگام مطالعه باید سعی کنیم که فعال باشیم . یادداشت برداری ، طبقه بندی و سازمان دادن ، برجسته و بارز ساختن نکات مهم مطلب مورد نظر ، به زبان خود تکرار کردن مطالب و … از جمله فنونی هستند که می توانند ما را در هنگام مطالعه فعال نگه دارند .

11- سعی کنیم تند خواندن را بیاموزیم و تمرین کنیم که تند بخوانیم . تند خوانی باعث صرفه جویی در وقت و تمرکز حواس می شود .

12- با توجه به آنکه تحقیقات نشان داده است  مطالعه در هنگام شب ( قبل از خواب ) و صبح زود کارآمدتر است ، بیشتر در این مواقع مطالعه کنیم .

13- سعی کنیم از نقشه ها ، تصاویر و نمودارهای کتاب ها حداکثر استفاده را بکنیم و خوب به آنها دقت کنیم .

14- وجود سلامت و آرامش ذهنی و عاطفی شرط اصلی مطالعه خوب است ، بنابراین باید تلاش کنیم که در آرامش فکری هرچه بیشتر به مطالعه بپردازیم و درپی ایجاد آرامش فکری و بهداشت روانی باشیم .

منبع مجله رشدآموزش ابتدایی دی ماه86